Gniazdo gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury
I. Przedmiot i cel badań
a) Podstawowy cel badania
Podstawowym celem projektowanych badań jest stworzenie kompendium wiedzy o kaszubskich symbolach, mitach, tradycjach kulturowych, pamięci, świecie wyobrażonym i narracjach tożsamościowych, przekonaniach i stereotypach (jako ważnym atrybucie określania granic grupowych: co jest własne, co jest obce). Prowadzone w trakcie badań prace dokumentacyjne oraz analizy będą uwzględniały wszelkie istniejące przejawy (niematerialnego i materialnego) kaszubskiego dziedzictwa kulturowego, w różnorodnych jego formach, tak historycznych, jak i współczesnych.
Badanie (a w efekcie planowane kompendium) uwzględniać będzie specyfikę procesów etnicznych, kulturowych i społecznych na (zmiennym) terenie zamieszkiwanym przez społeczności kaszubską, żywotność, autentyczność oraz twórcze rozwijanie kultury kaszubskiej (artefakty, dzieła, twórcy), jej rozwój instytucjonalny, ideowy, artystyczny. Przedmiotem badań stanie się także tradycja, w tym „tradycja wynaleziona”, a więc złożony i wielopoziomowy zasób wartości i treści kulturowych, żywy, stale reinterpretowany, ulegający zmianom w czasie, ale jednocześnie z wieloma elementami trwałymi (takimi są np. cechy autostereotypu).
Projektowany słownik będzie miejscem wyważonego opisu żywotności i autentyczności dziedziczenia kultury przodków, a jednocześnie rozwijania jej w takich kierunkach, które zapewniają jej atrakcyjność i kreatywność. Zaplanowany opis będzie uwzględniał tak rozwój instytucjonalny, jak i ideowy, wymiar artystyczny, jak i aspekt podmiotowy, podejście strukturalne, jak i ujęcie procesualne (diachroniczne).
Uwzględnione zostaną zjawiska i fakty, będące efektem długotrwałego procesu historycznego i przekazu z pokolenia na pokolenie (w kręgu rodzinnym czy też w społeczności lokalnej), a więc mające charakter spontaniczny. Ale również te, które są skutkiem zorganizowanych, zinstytucjonalizowanych zabiegów, a więc były/są rozwijane, wykorzystywane i przekazywane w sposób zorganizowany (kaszubski ruch regionalnych, instytucje kultury, edukacja kaszubska, media kaszubskie etc.).
Nacisk zostanie położony na zbadanie, opis, analizę i udokumentowanie tych zasobów kulturowych, które są budulcem tożsamości kaszubskiej, które tworzą wartości, leżące u jej podstaw, są jej źródłem. Należy przy tym podkreślić, że tożsamość ta jest (tak w wymiarze indywidualnym, jak i grupowym) zjawiskiem złożonym (wielostopniowa, hybrydowa, kontekstowa etc.). Jednocześnie rozwija się ona w swych zmiennych historycznie formach tylko dlatego, że istnieje podstawowy zasób kulturowy, dzięki któremu możliwa jest komunikacja wewnątrzgrupowa i zrozumienie (język w roli komunikacyjnej i symbolicznej identyfikacji). Ale czynniki/wartości tworzące ten zasób podawane były/są nie tylko zabiegom reinterpretacji, lecz także pragmatycznemu wykorzystaniu w praktykach społecznych (np. edukacyjnych, artystycznych) ze stale obecnym ryzkiem polityzacji, instrumentalizacji, czy też deprecjacji. Co z kolei silnie wpływało na relacje nie tylko wewnątrzgrupowe, lecz także na relacje między Kaszubami a innymi zbiorowościami (dawniej i współcześnie) zamieszkującymi Pomorze.
Dlatego też zadaniem projektu będzie uchwycenie istotnej zmiany, jaka (szczególnie w ostatnich 150 latach) zaszła w społeczności kaszubskiej, polegającej na tym, że im bardziej słabnie kulturowy przekaz międzypokoleniowy w rodzinie i w społecznościach sąsiedzkich (widać to na przykładzie języka, ale nie tylko), tym większego znaczenia nabierają praktyki kulturowe, prowadzące do reinterpretacji oraz do – czasami twórczego, a czasami imitacyjnego – lecz coraz bardziej zinstytucjonalizowanego i zapośredniczonego przekazu. W ten sposób tworzy się obszar napięć, dialogu i kulturowego konfliktu (wewnątrz- i międzygrupowego), gdzie jednocześnie mamy do czynienia z procesem negocjacji i budowania społecznego konsensusu wokół wartości centralnych. Proces ten znajduje odzwierciedlenie w praktykach edukacyjnych, twórczości artystycznej, publicystycznej i naukowej, działalności upamiętniającej, w praktykach animacyjnych etc. A wszystkie one bazują i czerpią ze specyficznego, unikatowego i historycznie zmiennego zasobu kulturowego. Zasobu, który w dużej mierze jest niemal zupełnie nieznany poza Kaszubami i Pomorzem.
b) Uzasadnienie wyboru tematyki badań – ujęcie kontekstowe
Główną przesłanką i powodem podjęcia projektu badawczego – opracowania słownika kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury – jest specyfika kulturowa Kaszub. Za tym ogólnym hasłem kryje się kilka czynników, które miały największy wpływ na ukształtowanie się współczesnego oblicza społeczności kaszubskiej oraz uformowanie jej zasobu kulturowego, stanowiącego podstawę tożsamości Kaszubów.
Pierwszym czynnikiem jest odmienność historii Kaszub i Kaszubów w stosunku do ziem Polski zachodniej, nie mówiąc już o pozostałych polskich historycznych krainach. Rozstrzygający był tu ukształtowany już we wczesnym średniowieczu trwały podział społeczności kaszubskiej na część zachodnią (Pomorze Zachodnie, Księstwo Pomorskie, Provinz Pommern) oraz wschodnią (Pomorze Gdańskie/Nadwiślańskie, Pomerellen, Prusy Zachodnie). Losy Kaszubów w obydwu częściach biegły odmiennie, przynosząc różne skutki: na zachodnim Pomorzu – pełną asymilację i zanik społeczności kaszubskiej z wyjątkiem powiatów bytowskiego i lęborskiego oraz częściowo słupskiego. Na wschodnim zaś przetrwanie społeczności kaszubskiej w zwartej grupie i przy dużej koncentracji przestrzennej.
Z tym, po drugie, koresponduje wielowiekowe sąsiedztwo polsko-niemieckie, a więc usytuowanie Kaszub na historycznym pograniczu kulturowym, etnicznym, politycznym… W różnych okresach istotne były tu także wpływy i oddziaływania innych centrów kulturowo-cywilizacyjnych (Danii – z największymi wpływami do XIII w., Szwecji – od XVI do XIX wieku, czy Rosji od XVIII wieku). Pozostało po nich wiele reliktów, świadectw, miejsc, symboli, oddziaływań, często przemodelowanych, zreinterpretowanych, wyabstrahowanych z pierwotnych kontekstów.
Po trzecie, to pograniczne położenie miało swoje istotne konsekwencje tożsamościowe – obserwowane tak w sferze autoidentyfikacji Kaszubów, jak i w szerszym wymiarze kulturowym – zapisanym w krajobrazie kulturowym (wymiar przestrzenny), tradycji oralnej i literaturze, w wytworach działalności artystycznej, w sferze mentalnej etc.
Można powiedzieć, że przestrzeń kulturowa Kaszub to palimpsest: mitów, tradycji, symboli, znaków, wartości, rytuałów etc. na trwale wpisanych w realia pomorskie. Przy czym unikatowość tego rejonu Europy polega na wielowiekowej wspólnocie języków, narodów i religii, w której stałymi strażnikami wartości okazywali się Kaszubi, obecni na dzisiejszym polskim i niemieckim Pomorzu od wczesnego średniowiecza.
c) Specyfika kulturowa Kaszub jako efekt złożonych procesów historycznych
W wyniku złożonych procesów historycznych, toczących się odmiennie w dwóch częściach Pomorza zamieszkiwanych przez Kaszubów, ukształtowały się specyficzne stosunki międzygrupowe. Najistotniejszą ich cechą było to, że miały one charakter nierównościowy. Społeczność kaszubska, poza stosunkowo krótkim okresem wczesnego średniowiecza, nie posiadała własnego państwa, a więc nie miała potencjału do ustanowienia własnej dominującej pozycji w regionie. Jeśli już powstawały struktury polityczne, wybijające się na niezależność, to zawsze było ich kilka. Nie powstał jeden organizm państwowy, obejmujący swym zasięgiem całość terenów kaszubskich i umożliwiający społeczności kaszubskiej pełne rozwinięcie swojej wspólnoty w byt polityczny. Stało się tak dlatego, że niemal od początku Kaszubi znaleźli się w sąsiedztwie dwóch zdecydowanie silniejszych żywiołów etnicznych, w otoczeniu polsko-niemieckim.
W rezultacie położenia geopolitycznego i geokulturowego na Wielkim Pomorzu, rozumianym terytorialnie od ujścia Wisły na wschodzie do rzeki Reknitz w okolicach Rostocku na zachodzie, Kaszubi podlegali narracjom tożsamościowym innych wspólnot: politycznych, etnicznych, narodowych… Mimo tego przetrwali i nadal rozwijają własną kulturę. Dlatego też można powiedzieć, że kaszubski fenomen polega na tym, iż:
- Po pierwsze, Kaszubi nie byli w tej relacji z grupami dominującymi bierni. Mimo utrzymujących się stosunków nierównościowych, w których żywioł niemiecki, a okresowo także polski, zawsze miał pozycję dominującą, tak w sferze politycznej, jak i kulturowej, czy ekonomicznej, potrafili oni zinternalizować, przyswoić i twórczo zreinterpretować istotne elementy przejmowane z kultur dominujących. Sytuacja taka niosła ze sobą jednak stałe ryzyko asymilacji i unifikacji, a świadomość tego stała się jednym z najistotniejszych elementów etnicznego przebudzenia w końcu XIX i na początku XX wieku. Stale jest też obecna w twórczości, publicystyce czy też programach ideowych ruchu kaszubskiego.
- Po drugie, Kaszubi jako zwarta społeczność, świadoma własnego dziedzictwa kulturowego i identyfikująca się ze swoją grupową historią przetrwali. Mimo niesprzyjających warunków politycznych i ekonomicznych, mimo intensywnych praktyk asymilacyjnych (zwłaszcza od XIX wieku) oraz silnej presji modernizacyjnej społeczność kaszubska potrafiła nie tylko ochronić własną kulturę (w tym język), ale także ją twórczo rozwinąć, wytworzyć własne instytucje życia zbiorowego, wykreować specyficzne i unikatowe programy ideowe, nadać im intelektualny i/lub artystyczny charakter.
- Po trzecie specyfika kaszubska polega na umiejętnym łączeniu zachowań typowych dla małych i zagrożonych społeczności (izolacja, zamknięcie, nieufność itd.) z otwartością i skłonnością do inkluzji. Socjologowie badając tę społeczność w latach 80. XX wieku pisali o tendencjach autochtonizacyjnych, a więc o przyjmowaniu tożsamości kaszubskiej przez osoby, które na Pomorzu znalazły się po 1920 czy też po 1945 r. Dotyczyło to bardzo różnych grup społecznych, w tym także środowisk artystycznych (np. literackich) i akademickich, stąd np. fenomen tzw. „Kaszubów wileńskich”. Z tym związany jest specyficzny i bardzo złożony problem relacje międzygrupowych: Kaszubi a Polacy, Niemcy, Żydzi, Ukraińcy (po II w. św.)…
- Po czwarte, w tym swoistym dialogu i konfrontacji idei, wartości i tradycji kultury Kaszubi wytworzyli własną przestrzeń symboliczną z reliktami, świadectwami, symbolami oraz miejscami, które organizują ich pamięć kolektywną. Pamięć ta znajduje się w stałym procesie reinterpretacji, ale jednocześnie coraz silniej znajduje ona swoje materializacje w przestrzeni kulturowej Kaszub.
- Po piąte, istotnym jest fakt, że społeczność kaszubska przez długi okres była podzielona religijnie. Dominująca pozycja ewangelicyzmu, a następnie gwałtowny proces germanizacji Kaszubów-ewangelików wywarł silny wpływ na kulturowe oblicze Kaszubów. Świadczy o tym np. pamięć o takich postaciach jak Krofey, Pontanus, czy K. C.
Mrongowiusz. Jednocześnie silny związek z Kościołem katolickim (obserwowany i na poziomie praktyk religijnych, i w kaszubskim autostereotypie, i w kulturze niematerialnej, w języku, twórczości artystycznej etc.) jest efektem świadomości, iż Kaszubi przetrwali w zasadzie wyłącznie jako katolicy.
- Po szóste, kaszubska specyfika przejawia się w złożonej relacji na linii wieś – miasto. Dotyczy to szczególnie roli Gdańska, jako centrum nie tyle politycznego, ile przede wszystkim kulturowo-cywilizacyjnego (silny wpływ na kulturę materialną i niematerialną, na style życia, wzorce zachowań, konsumpcję…). Istotny był jednak także wymiar ekonomiczny (Gdańsk jako miasto kaszubskiej imigracji) i etniczny (Gdańsk jako miejsce gwałtownej i skutecznej asymilacji kaszubskich migrantów). W XX wieku doszedł do tego szybki proces urbanizacji: powstanie Gdyni, ukształtowanie się metropolii trójmiejskiej, rozwój mniejszych miast po ostatniej wojnie. Wszystko to spowodowało, że zmieniło się oblicze kultury kaszubskiej, która z czasem zaczęła coraz silniej tracić swój wiejski charakter.
- Po siódme, istotnym czynnikiem określającym specyfikę kulturową Kaszubów jest ich (historycznie zmienne) wewnętrzne zróżnicowanie społeczne i zawodowe. Efektem tego są różne „obiegi” kultury: wiejska (ze specyficzną dla Kaszub i Pomorza silną pozycją bogatych gburów), ziemiańska i drobnoszlachecka, mieszczańska, rybacka…
Projekt badawczy w swym słownikowym podejściu będzie wszystkie te aspekty specyfiki kulturowej, społecznej, tożsamościowej, religijnej etc. Kaszub uwzględniał.
d) Czas i przestrzeń
Czas i przestrzeń są czynnikami niezwykle istotnymi. Społeczność kaszubską można bowiem określić mianem „społeczności długiego trwania”. W tej części Europy, szczególnie po doświadczeniach XX wieku, nie jest nazbyt często spotykana sytuacja, gdy dana społeczność może odwoływać się do obecności na danym terytorium od kilkunastu stuleci.
Jednocześnie jednak specyfika i unikatowość kaszubskiego doświadczenia historycznego polega na tym, że ugruntowana jest pamięć faktu, iż na Pomorzu Zachodnim „ziemia gromadzi prochy” (Józef Kisielewski). Dla Kaszubów fakt „umierania etnosu i kultury” w zachodniej części Pomorza, pod wpływem spontanicznych i sterowanych procesów asymilacji, a zwłaszcza w wyniku polityki realizowanej przez państwo prusko-niemieckie i kościół ewangelicki, stał się jednym z najważniejszych wyznaczników grupowej tożsamości. Znalazło to odzwierciedlenie w licznych wypowiedziach artystycznych (głównie literackich), w programach ideologicznych, w badaniach naukowych, wreszcie w działaniach upamiętniających (vide – odsłonięty przed katedrą w Szczecinie obelisk z gryfem i kaszubskim napisem – wrzesień 2014).
Można powiedzieć, że kultura kaszubska naznaczona jest silnym piętnem świadomości umierania (K. Kościński, Kaszubi giną, 1906). Ale ta tanatyczność kultury równoważona była (przynajmniej od połowy XIX wieku) przez celowe i z czasem coraz bardziej zorganizowane działania o charakterze ratunkowym, które następnie (przynajmniej od początku XX wieku) przeszły w fazę twórczego rozwoju.
W projekcie badawczym zarówno ten aspekt zmienności czasowej, jak i przestrzennej zostanie mocno wyeksponowany. Analizą zostanie objęty cały proces dziejowy, tym bardziej że wiele elementów z dawnych epok (nawet z okresu przedchrześcijańskiego) nadal jest silnie obecnych w życiu społeczności kaszubskiej (np. mit Arkony, obrzęd ścinania kani w czasie letniego przesilenia, symboliczne znaczenie Rowokołu etc.)
Uwzględnienie dziedzictwa starożytnego i średniowiecznego nie zmieni jednak faktu, że trzon analiz będzie odwoływał się do epoki nowożytnej i najnowszej. Wtedy to obok silnych na Pomorzu i Kaszubach polskiego i niemieckiego dyskursu tożsamościowego, rozwijało się poczucie kaszubskości, zaczęła się tworzyć współczesna tożsamość kaszubska (szczególnie od połowy XIX wieku). Okres ten był kluczowy także dlatego, że proces nacjonalizacji postawił Kaszubów w trudnej sytuacji. Kwestia konieczności dokonywania wyborów tożsamościowych w realiach pogranicza kulturowego prowadziła do napięć i dramatów tak indywidualnych czy rodzinnych, jak i w zbiorowościach lokalnych czy też w całej społeczności kaszubskiej.
Znaczenie dla toczących się na tym terenie procesów etnicznych miały modernizacja życia w XIX wieku, pomorska odmiana Kulturkampfu, zmiany ludnościowe po I wojnie światowej, tragiczne wydarzenia II wojny światowej, socjalistyczna modernizacja doby PRL i praktyki państwa komunistycznego, wreszcie upodmiotowienie obywatelskie i etniczne po 1989 roku.
W tych dynamicznie (i często dramatycznie) zmieniających się realiach istotnym było to, że Kaszubi dysponowali własnymi zasobami kulturowymi, na które składały się idee, wartości, pamięć, symbole, mity, wspólna nazwa, wiara we wspólne pochodzenie, język, tradycje i rytuały etc. Tradycje te najpierw przekazywano drogą oralną. Z czasem jednak (od początku XIX wieku) zaczęły być one opisywane i badane przez autorów z zewnątrz (nie zawsze, a raczej rzadko, z życzliwych pozycji, co powodowało, że obraz bywał wykrzywiony), a wreszcie przez własną elitę inteligencką, która od połowy XIX wieku tworzyła instytucjonalne i ideologiczne zręby regionalizmu kaszubsko-pomorskiego.
Aktualnie Kaszubi zdobywają nowe znaczenie dzięki takim zjawiskom społecznym jak tradycja odziedziczona i tradycja wynaleziona. Druga z wymienionych kategorii, złożona i wielopoziomowa, obejmuje zasób wartości i treści kulturowych stale reinterpretowanych, choć na Kaszubach uzyskuje znamiona mniej eklektyczne i tymczasowe, dzięki silnej samoświadomości własnej i poczuciu, że się żyje w rodzinnym domu od wieków. Kaszubom nie jest więc obcy element ekskluzywizmu, ale jednocześnie potrafią się odnaleźć dziś na rynku idei i tekstów kultury popularnej, organizując medialnie atrakcyjne rytuały typu Dni Jedności Kaszubów. Jest to zresztą przykład tego, jak niektóre elementy zasobów kulturowych (świadomość faktów historycznych) bywają „zapomniane”, wydają się być bezużyteczne, mało znaczące, a czasami nawet szkodliwe. Jednocześnie jednak podlegać mogą one swoistej kulturowej rewitalizacji. Co więcej – niektóre mogą zostać „wynalezione”, a przykładem na to jest właśnie Dzień Jedności Kaszubów, który został „ustanowiony” na pamiątkę pierwszej pisanej wzmianki o Kaszubach, a dziś stał się jednym z najważniejszych wydarzeń o charakterze „etnicznego eventu”.
Równie istotnym jak czas jest wymiar przestrzenny. I nie dotyczy on tylko Pomorza Zachodniego, na którym żywioł kaszubski został całkowicie zasymilowany, a następnie „powrócił” w ramach powojennych migracji po 1945 r. Aspekt przestrzenny całego projektu polega także na opisaniu, zbadaniu i przeanalizowaniu tego, co konstytuuje poczucie wspólnoty etniczno-regionalnej, ale z uwzględnieniem specyfiki lokalnej. Kaszuby są bowiem nie tylko regionem o specyficznej historii w porównaniu z innymi regionami Polski i obszaru nadbałtyckiego. Również w poszczególnych częściach współczesnych Kaszub procesy te przebiegały różnie, co ma swoje skutki dla ich kulturowego charakteru. Można tu przywołać choćby specyficzny charakter ziemi bytowsko-lęborskiej (zmienna przynależność administracyjna, specyfika prawno-ustrojowa, złożony model relacji wyznaniowych, specyfika procesu nacjonalizacji, usytuowanie nadgraniczne w okresie międzywojennym, znaczenie polskiego ruchu narodowego, silna migracja do Niemiec po wojnie etc.). Ale przywołać tu można także specyfikę obszaru „słowińskiego”, unikatowy charakter Gdyni i roli społeczności kaszubskiej w powstaniu i funkcjonowaniu tego miasta, unikatowy charakter obszaru nadmorskiego, a w tym Półwyspu Helskiego ze specyficzną kulturą rybacką, Gochy z tradycją kultury drobnoszlacheckiej etc.
Kontekst lokalnego zróżnicowania jest więc bardzo ważny, bo jest on nadal silnie obecny w wyobrażeniach i identyfikacjach społecznych, konstytuuje specyficzną lokalną pamięć, jest wykorzystywany w działalności edukacyjnej i animacyjnej etc. Dlatego ważnym celem powstającego słownika jest ukazanie zróżnicowanego kaszubskiego krajobrazu kulturowego, z wieloma istniejącymi wariantami, które walczą o prymat w wyobraźni Kaszubów i mieszkańców spoza Kaszub, co mieści się zarówno w celu informacyjnym, jak i popularyzacyjnym projektowanej pracy.
II. Wpływ na wzbogacenie wiedzy / stworzenie nowych lub udoskonalenie istniejących narzędzi badawczych
Kaszubi w przeciętnym odbiorze ogólnopolskim i niemieckim reprezentowani są w kilku, dość stereotypowych figurach kulturowych. Dotyczy to wyobrażenia o współczesnym obliczu tej społeczności i jej kulturze (zwykle jest to obraz silnie przesycony folkloryzmem – zespoły taneczne i śpiewacze, haft, pamiątki zdobione jego elementami etc.).
Jeszcze bardziej jest to widoczne, gdy następuje próba odniesienia się do kaszubskiej przeszłości. Znaczenie słowiańskiego dziedzictwa pogańskiego, rola kaszubskich dynastii, kwestie znaczenia ewangelicyzmu, rozwój kultury kaszubskiej w epoce nowożytnej, proces przebudzenia kulturowego w XIX wieku, czy też twórcze wysiłki nad reinterpretacją i rekonfiguracją kaszubskiej kultury podejmowane od początku XX wieku – wszystko to jest niemal zupełnie nieznane już nie tylko ogólnie rozumianej polskiej opinii publicznej, ale także w wielu środowiskach humanistycznych badaczy.
Takie wyobrażenia o mieszkańcach Kaszub, niepogłębione przekonania, sądy i stereotypy warto przekształcić, czy wręcz „odczarować”. Projektowany słownik miałby zatem ważny cel społeczny sformułowania definicji, określenia granic oraz analizy (kulturowych i historycznych) podstaw kaszubskiej tożsamości. Tożsamości ujmowanej relacyjnie, a więc przy uwzględnieniu podobieństw i różnic oraz wzajemnych wpływów kulturowych między Kaszubami a innymi grupami pomorskimi (relacja kaszubskości i pomorskości jest jednym z najważniejszych motywów nie tylko w dyskursie tożsamościowym, ale w całej debacie publicznej na Pomorzu). Relacyjny charakter obejmuje także inne etnosy zamieszkujące Pomorze, w tym przede wszystkim Niemców (wielowiekowe sąsiedztwo z Niemcami oraz ich oddziaływanie kulturowo-cywilizacyjne na Kaszubów stanowi fundamentalną kwestię w analizie kaszubskiej tożsamości).
Powstałe rozróżnienia ukazałyby, w jakim momencie i na jakich zasadach tworzyła się wspólnota kaszubska w średniowieczu, po upadku Rzeczpospolitej szlacheckiej, w dwudziestoleciu międzywojennym czy po II wojnie światowej. Jak wreszcie kreowana jest kaszubskość dziś, wśród konstrukcji tożsamościowych, które są wielostopniowe, złożone i hybrydowe. Niewątpliwie czynnikiem najbardziej wyróżniającym kaszubskość będzie język. Jednakże warto tutaj omówić najważniejsze jego dawne i współczesne funkcje komunikacyjne, symboliczne oraz integracyjne.
Trwanie kultury i społeczności kaszubskiej, jej żywotność mimo niesprzyjających warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych, twórca aktywność, realizowane spontanicznie, ale też zorganizowane zabiegi o rozwój tej kultury i wzbogacanie jej treści – przeanalizowanie tych fenomenów, ich naukowe opracowanie i pełne udokumentowanie stanie się podstawowym efektem zamierzonego projektu badawczego. Tworząc tym samym szansę na znaczące poszerzenie wiedzy historycznej i kulturowej.
Jednocześnie celem projektu jest wykorzystanie dostępnych narzędzi badawczych różnych dyscyplin (a projekt ma wybitnie interdyscyplinarny charakter) do przeprowadzenia systemowej analizy kulturowo-etnicznej (w układzie diachronicznym i synchronicznym). Założeniem projektu jest stworzenie oryginalnego narzędzia badawczego, uwzględniającego specyfikę kontekstu: pogranicza, złożonych relacji międzygrupowych, dynamiki historycznych procesów zmiany, złożonego charakteru tożsamości.
III. Metody badawcze
a) Podejście historyczne – charakter interdyscyplinarny – ujęcie integralne
Badania realizowane w ramach projektu będą miały charakter historyczny w tym sensie, że każde analizowane zjawisko będzie ujmowane przede wszystkim w zmiennym kontekście czasowym (geneza zjawiska, relacje przyczynowo-skutkowe, proces przekształceń etc.). Dlatego też trzon zespołu badawczego stanowią historycy specjalizujący się w różnych okresach.
Jednocześnie przygotowanie tak zamierzonego słownika, jak zostało to opisane powyżej, wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Badanie znaczeń, relacji międzykulturowych, analiza motywów literackich, społeczny kontekst funkcjonowania danych elementów kultury itd. – wszystko to będzie możliwe wyłącznie dzięki współpracy przedstawicieli różnych dyscyplin. Dlatego też w zespole badawczym są również kulturoznawcy, literaturoznawcy (poloniści, germaniści), socjolodzy, etnolodzy, filolodzy.
Istotną dyrektywą metodologiczną przyjętą w niniejszym projekcie badawczym jest podejście integralne i kontekstowe. Liczy się więc nie tylko warstwa faktograficzno-opisowa i dokumentacyjna, lecz także kontekst (np. przestrzenny, związany z relacjami międzygrupowymi, uwzględniający wymiar instytucjonalny etc.), charakter egzemplifikacyjny dla szerszych procesów i zjawisk, historia idei (transmisja idei, przenikanie, zmiana znaczeń, funkcje społeczne). Istotnym będzie powiązanie różnych obszarów wiedzy przy charakterystyce danego zjawiska czy procesu, a więc ujęcie go wieloaspektowo, z uwzględnieniem relacji i wpływów, zmian (sensów, znaczeń, struktur, funkcji).
b) Procedura i zasady
Założony projekt, mając zrealizować przyjęte cele, musi mieć charakter wieloetapowy. Przede wszystkim wykonana zostanie praca koncepcyjna związana z makrostrukturą słownika, a następnie mikrostrukturą haseł.
W tym pierwszym przypadku w oparciu o przeprowadzone badania literaturowe, analizę materiałów zastanych, przeprowadzone badania dokumentacyjne zostanie dookreślona struktura obszarów problemowych, które zostaną ujęte w słowniku.
Efektem końcowym tego etapu będzie ułożenie pełnej listy haseł, ich hierarchizacja i wzajemne powiązania.
W drugim etapie zostanie wypracowana mikrostruktura hasła, a więc określone elementy składowe, zasady redakcyjne, wymagania dotyczące zakresu problemowego etc.
Obydwa wymiar będą ze sobą ściśle powiązane, także dlatego, że każde z haseł tworzone będzie przez konkretną osobę (lub zespół 2-3osób), lecz efekty ich pracy będą stale konsultowane przez pozostałe osoby z zespołu badawczego, tak aby uzupełnić treści hasła o elementy ważne z perspektywy innych dyscyplin. Aspekt pracy zespołowej jest w tym projekcie niezwykle istotny, bo tylko w ten sposób można uzyskać efekt analizy wielokontekstowej.
Oznacza to, że konstrukcja haseł będzie obejmować opis danego symbolu, wartości, tradycji, wydarzenia i postaci w jej kulturowej niepowtarzalności, ale jednocześnie w kompleksowym ujęciu panoramicznym. A zatem powstaje w ten sposób nie tylko np. biografia, ale także kontekst, jaki się przejawia w historii, literaturze, architekturze czy życiu społecznym. Namysłowi poddawane są tak akty piśmiennicze, jak i świadectwa materialne, choćby w postaci pomników, czy też wydarzenia i procesy, które są z danym zjawiskiem powiązane.
W przypadku powstawania haseł osobowych najważniejszym czynnikiem wyboru będzie to, że dana osoba stała się nie tylko znakiem rozpoznawczym na planie historycznym, ale że zaczęła istnieć w wymiarze symbolicznym, konstytuując kaszubską pamięć, tradycję, wyboraźnię i kulturę. Na konkretnym przykładzie można zatem przedstawić choćby postać króla Jan III Sobieski jako opiekuna Kaszubów, „dawcy” tytułów szlacheckich po Odsieczy Wiedeńskiej (co jest ciągle żywym mitem) i swojskiego władcę wszystkich stanów dawnej Rzeczpospolitej. Podobnie się ma rzecz z przedstawicielami rodu Wejherów, którzy istnieją nie tylko jako historyczni założyciele Wejherowa, ale również jako obrońcy katolickości na Pomorzu czy fundatorzy najważniejszego sanktuarium na Kaszubach. W takim postępowaniu można się również zająć postaciami fikcyjnym, wywodzącymi się z literatury, które są jednak niezwykle ważne dla procesu konstruowania kaszubskiej tożsamości, jak Remus z powieści A. Majkowskiego czy Czorliński z poematu H. Derdowskiego. Mimo ich początkowego istnienia wyłącznie w sferze literatury ich obecność kulturowa generuje kolejne obrazy artystyczne, np. w malarstwie czy rzeźbiarstwie, a ponadto znajduje wyraz w przestrzeni kulturowej (np. pomniki Remusa w reprezentacyjnych miejscach w Kościerzynie czy Wejherowie).
W przypadku powstawania haseł spacjalnych ważne jest nie tyle wskazanie miejsc w rzeczywistym krajobrazie geograficznym, ale przede wszystkim w przestrzeni geografii wyobrażonej. Chodzi bowiem o ich znaczenie symboliczne, współczesne odczytywanie oraz performatywne (re)interpretowanie. Wiąże się to nie tylko z interpretacją historyczną albo literaturoznawczą, ale również ze społeczną praktyką pamięci i pielęgnacji przeszłości. W słownikowej realizacji hasła można zatem przedstawiać Gryfię/Greifswald w odniesieniu do znaczenia kulturowego Pomorza Przedniego, ale również jako miejsca mitycznego dla kaszubskiej pamięci o ziemi ojców. Tak samo można analizować Winonę w USA, jako ważną miejscowość emigracji europejskiej, ale również jako centrum kaszubskiej diaspory z postacią H. Derdowskiego, do dziś rozpoznawalnej w życiu kulturalnym (i z tego względu fundującą np. silne partnerstwo miast Bytowa i Winony).
W przypadku haseł przekrojowo-syntetycznych istnieje konieczność opisania w nich długotrwałego procesu historycznego widzianego z różnych perspektyw badawczych. Powinny się tutaj znaleźć tak treści indywidualnych osiągnięć kaszubskich twórców, jak i kręgów społeczności lokalnych czy instytucji. Pozwala to przedstawić dane zjawisko kulturowe z punktu widzenia jednostki i zbiorowości, społeczności lokalnej i narodu. Syntetyczne ujęcie zagadnienia wymaga również przyjęcia do opisu punktu widzenia Kaszubów, Polaków i Niemców.
Zakres temporalny haseł rozciąga się od czasów bajecznych opisywanych w literaturze i czasów średniowiecza przedstawionych w kronikach historycznych. Takie cofanie się do zamierzchłej przeszłości stanowi istotny składnik pamięci kaszubskiej (rola dynastii kaszubskich na Pomorzu Wschodnim i Zachodnim). Najwięcej treści przynoszą ze sobą czasy nowożytne, które prowadzą do fenomenów współczesności. Stulecia XIX i XX generują tutaj konieczność sporządzenia największej ilości haseł.
c) Słownik wieloźródłowy
Realizacja założonych celów wymagać będzie wykorzystania różnorodnych źródeł o bardzo specyficznym niekiedy charakterze. Trzeba się liczyć z tym, że niewystarczające będą studia literaturowe, obejmujące teksty kultury (kroniki, dzieła literackie, prace naukowe, publicystykę etc.), choć z pewnością będą one stanowiły najważniejszą podstawę źródłową. Jest to tym bardziej uzasadnione, że tak rozumiany zasób źródłowy jest ogromny i bardzo zróżnicowany.
Jednocześnie dla tak pomyślanych zadań konieczne będą również prace terenowe, czyli grupowe podróże studyjne oraz indywidualne eksploracje. W wielu przypadkach konieczne okażą się kwerendy archiwalne, muzealne, analiza prasy, źródeł internetowych, filmowych etc.
Dla lepszego przygotowania całego zespołu do realizacji projektu w jego ramach przewidziano cztery warsztaty metodologiczne:
- warsztat poświęcony dziedzictwu kaszubskiemu i jego transformacjom;
- leksykografia i tworzenie słowników oraz encyklopedii – metodologia, kwestia architektury informacji, powiązań leksykonowych, struktury sieciowej i hierarchicznego znaczenia haseł etc.;
- warsztat dotyczący makrostrukurze słownika – układ haseł, ich zestaw, powiązania etc.
- warsztat poświęcony mikrostrukturze haseł, ich wewnętrznej zawartości, zasadom redaktorskim etc.
Ponadto w ramach projektu przewidziano cztery podróże studyjne, których celem będzie gromadzenie materiału źródłowego w terenie (z podziałem ról w ramach zespołu badawczego) a także zapoznanie się z krajobrazem kulturowym poszczególnych części Pomorza ważnych dla kulturowego dziedzictwa Kaszubów:
- jednodniowa podróż na Kaszuby północne (wejherowsko-pucko-lęborskie)
- jednodniowa podróż studyjna na Kaszuby południowe i środkowe (kartusko-kościersko-bytowsko-chojnickie)
- jednodniowa podróż studyjna na Pomorze Zachodnie (Słupsk i obszar słowiński)
- trzydniowa podróż studyjna na Pomorze Zachodnie i Przednie (Koszalin, Szczecin, Rugia, Greifswald)
Trzecim ważnym elementem projektu będzie złożona procedura weryfikacyjna i recenzyjna. Obejmie ona nie tylko recenzje napisanych tekstów przed ich publikacją, ale także organizację panelu eksperckiego, w czasie którego zostanie poddana recenzji makrostruktura słownika – układ, zakres problemowy, struktura haseł etc.
d) Etapy procesu badawczego skorelowane z planowanymi działaniami
Zasadniczo projekt będzie składał się z czterech etapów:
- Etap wstępny, w którym ukonstytuowany zespół badawczy dokona wstępnej analizy posiadanego zasobu źródłowego oraz określi reguły i zasady dalszych prac. Na tym etapie zostanie przeprowadzony pierwszy warsztat metodologiczny poświęcony dziedzictwu kaszubskiemu i jego transformacjom
- Etap drugi, w którym przeprowadzone zostaną dwa warsztaty metodologiczne: poświęcony leksykografii oraz makrostrukturze słownika. Na tym etapie winno dojść do dopracowania strony metodologicznej słownika. Podsumowaniem będzie tu zorganizowany panel ekspertów, którzy poddadzą recenzji wypracowaną metodologię i wykaz haseł.
- Etap trzeci to czas na badania terenowe (cztery podróże studyjne), kwerendy biblioteczne, archiwalne i muzealne, badania literaturowe, netografia, analizy prasowe etc. W tym czasie zorganizowany zostanie czwarty warsztat metodologiczny poświęcony mikrostrukturze haseł.
- Etap czwarty to pisanie haseł i ich recenzowanie
- Etap piąty to prace redakcyjne i wydanie publikacji
IV. Znaczenie projektu dla badań nad kulturą narodową
W aktualnej sytuacji globalizacji i niwelowania różnic pomiędzy grupami narodowymi czy społecznymi konieczne staje się sporządzenie regionalnej mapy kulturowo-historycznej, z osadzeniem jej w czasie i poszczególnych systemach. Okazuje się bowiem, że Kaszuby, jako przestrzeń znaków, symboli, zjawisk, wydarzeń i ludzi, są unikatowym miejscem w Polsce i obszarze nadbałtyckim. Z drugiej jednak strony tradycja rodzinna i grupowa, choć stale obecna i wciąż odnawiana, słabnie. Silniejsza wydaje się dzisiaj tradycja lokalna i regionalna, tworząca się nie tylko wśród rzeczywistych spotkań rodzinnych czy rodowych, ale również w „przygodnym” przekazie pisanym, medialnym i internetowym, także poprzez praktyki edukacyjne i animacyjne. W ten sposób tworzy się dzisiaj poczucie wspólnoty etniczno-regionalnej z uwzględnieniem specyfiki geograficzno-językowej Kaszub, które stanowi istotny element krajobrazu kulturowego współczesnej Polski.
Projekt ma za zadanie właśnie opisanie, udokumentowanie i upowszechnienie wiedzy o tym istotnym fragmencie kultury. Ukazanie jej wariantowości (etnicznej i narodowej), wewnętrznej różnorodności, kontekstowości, lokalnej i regionalnej specyfiki, uwikłania w relacje z innymi sąsiedzkimi grupami, podatność na ich oddziaływanie…
Jest to projekt tym ważniejszy, że w syntezach dziejów Polski, czy też w syntezach dziejów kultury polskiej, jak również w analizach przekształceń społeczeństwa polskiego, szczególnie ostatnich dwóch stuleci, bardzo rzadko, tylko incydentalnie pojawiają się Kaszubi. A jeśli już, to niemal wyłącznie jako przedmiot oddziaływań, zdominowana grupa pogranicza, która nie miała szansy na upodmiotowienie. Tymczasem społeczność kaszubska trwa, jej kultura ulega kolejnym transformacjom, kreowana jest przez rosnące środowisko twórcze, stale mediujące z kulturą polską. W tym też sensie idzie o pokazanie wielokontekstowych i złożonych związków z kulturą polską, które były zmienne w czasie.
V. Znaczenie projektu dla rozwoju młodej kadry
Zespół badawczy reprezentuje nie tylko różne dyscypliny, ośrodki naukowe, ale też różne pokolenia. Są tu badacze o uznanym dorobku, jak i ci, którzy dopiero są u progu własnej drogi naukowej. Projekt ma służyć nie tylko rozpoznaniu określonego fragmentu rzeczywistości kulturowej, ale także transmisji i wymianie doświadczeń badawczych. Z tego względu do zespołu zostało włączone na pełnych prawach dwoje młodych badaczy (historyk i socjolog), którzy będą mogli zrealizować tu swoje pasje poznawcze, a jednocześnie rozwinąć warsztat naukowy.
Ponadto do realizacji niektórych elementów składowych słownika (głównie badania literaturowe, gromadzenie podstawy źródłowej) zaproszeni będą młodzi pracownicy nauki, przede wszystkim słuchacze studiów doktoranckich w zakresie historii czy literaturoznawstwa. Praca w projekcie pomoże im zdobyć doświadczenie naukowe w realizacji kwerend bibliotecznych, wywiadach środowiskowych, formułowaniu wniosków z pozyskiwanych źródeł wiedzy.
Młody pracownik nauki wchodząc w skład zespołu badawczego słownika, może połączyć swoje główne zainteresowania naukowe motywowane pracą doktorską z tematyką powstających haseł. Uzyska dzięki temu wgląd w najnowszy stan badań danej tematyki oraz zapozna się z technikami dokonywania krytycznej analizy tekstu źródłowego, oceny recepcji i syntetycznego omawiania danej kwestii badawczej.
Przy założeniu, iż młody pracownik nauki będzie odpowiedzialny za składniki hasła w projektowanym słowniku, jego wkład autorski zostanie odnotowany.
VI. Charakterystyka i sposób publikacji planowanego wyniku
Efektem końcowym projektu będzie obszerna publikacja naukowa. Złoży się na nią:
1. Wstęp redaktora tomu i kierownika projektu, w którym zostaną przedstawione główne założenia projektu, jego cel, przebieg, osiągnięte efekty, struktura pracy oraz węzłowe problemy związane z kaszubskim światem wyobrażonym.
2. Część słownikowa – zasadniczy element publikacji. Będzie tu ok. 300 haseł, obejmujących różne obszary problemowe (wymienione tu tylko tytułem przykładu – dokładna makrustruktura słownika i zakres haseł będzie ustalany w trakcie badań projektowych):
a) znaki i symbole (stolica Kaszub, granice, Gryf - herb; flaga, język, Oliwa – kaszubski Wawel, Rodło, alfabet kaszubski, heraldyka kaszubska, haft kaszubski, Tatczëzna, Bôłt itd.)
b) hasła osobowe (bohaterowie, święci, Apostołowie Pomorza, władcy, postaci mitologiczne, literackie, rody itd.)
c) hasła odwołujące się do struktury społecznej i zawodowej (rybacy, pankowie, czyli drobna szlachta kaszubska itd.)
d) miejsca symboliczne, zabytki, znaki pamięci
e) wydarzenia i fakty historyczne (np. Odsiecz Wiedeńska, Zaślubiny Polski z Morzem 1920, Krwawa Pomorska Jesień itd.)
f) obrzędy, rytuały zbiorowe, tradycja wynaleziona
g) instytucje kultury
h) wytwory działalności artystycznej (dzieła literackie, muzyczne itd.)
i) Kaszuby wielokulturowe, a wiec relacje z innymi społecznościami zamieszkującymi Pomorze
3. Wykaz haseł i ich autorów
4. Indeksy: osobowy i geograficzny
5. Wykaz skrótów
Objętość – ok. 950 stron
VII. Bibliografia
Bibliografia dotycząca Kaszubów – ich historii, kultury, dziedzictwa etc. jest bardzo obszerna. W opracowanej przez C. Obracht-Prondzyńskiego Bibliografii do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich (Gdańsk 20404) umieszczono blisko 10 tysięcy pozycji, a nie była to lista pełna. Interdyscyplinarny zespół badawczy gwarantuje, że zostanie wykorzystana literatura nie tylko historyczna, ale także antropologiczna, germanistyczna, dotycząca historii literatury kaszubskiej etc. W ramach studiów literaturowych wykorzystane zostaną opracowania słownikowe (w tym Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, 7 t.), encyklopedyczne (np. encyklopedie Gdańska, Gdyni, Szczecina…), monografie miejscowości, biografie etc.
Wstępny zestaw podstawowych pozycji bibliograficznych to:
Antropologia Kaszub i Pomorza, red. J. Borzyszkowski, t. 1, Gdańsk 1990; t. 2, Gdańsk 1992
Badania kaszuboznawcze w XX wieku, pod red. J. Borzyszkowskiego i C. Obracht-Prondzyńskiego, Gdańsk 2001
Batorowicz Z., Maszoperie kaszubskie. Studium geograficzno-etnograficzne, Wrocław i in. 1971
Bielawski L., Mioduchowska A., Kaszuby, cz. 1-3, Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 2, Warszawa 1997
Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Gdańsk 1986
Borzyszkowski J., Antropologia Kaszub i Pomorza. Badania – kultura – życie codzienne, Gdańsk 2010
Borzyszkowski J., Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986
Borzyszkowski J., Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982
Borzyszkowski J., Historia Kaszubów. Historiô Kaszëbów, Gdańsk 2014
Borzyszkowski J., Mordawski J., Treder J., Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów. Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Gdańsk-Gduńsk 1999
Borzyszkowski J., O historii literatury kaszubskiej i jej twórcach, Gdańsk 2011
Bukowski A., Regionalizm kaszubski, Poznań 1950
Ciechanowski K., Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939-1945, Warszawa 1972
Drzeżdżon J., Piętno Smętka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920-1939, Gdańsk 1973
Drzeżdżon J., Współczesna literatura kaszubska 1945-1980, Warszawa 1986
Dziedzictwo kulturowe Pomorza nad Wisłą, seria Pomorze Gdańskie, t. 20, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1997
Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do1945 roku, pr. zbior., Gdańsk 1978
Historia Pomorza, t. 1-4, Poznań 1969-2004
Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, Gdańsk 2006
Kalinowski D., Kuik-Kalinowska A., Od Smętka do Stolema. Wokół literatury Kaszub, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Instytut Kaszubski w Gdańsku, Gdańsk-Słupsk 2009
Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. M. Latoszek, Rzeszów 1990
Kaszubska sztuka ludowa 1997, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1998
Kaszubszczyzna. Kaszëbizna, red. E. Breza, Opole 2001
Kęcińska J., Geografia życia literackiego polskiego i kaszubskiego kręgu kulturowego na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1772-1920, Słupsk-Gdańsk 2003
Kucharska J., Kształtowanie się świadomości regionalnej i narodowej ludności kaszubskiej okolic Bytowa, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Ethnologica”, t. 2, Łódź 1985.
Kuik-Kalinowska A., Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub, Gdańsk-Słupsk 2011
Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, Toruń 1913-1924
Kukier R., Kaszubi bytowscy, Gdynia 1968
Kutta J., Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920-1939, Bydgoszcz 2003
Labuda G., Historia Kaszubów na tle historii Pomorza (do 1525 r.), Gdańsk 2006
Labuda G., Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996
Latoszek M., Pomorze. Zagadnienia etniczno-regionalne, Gdańsk 1996
Lorentz F., Fischer A., Lehr-Spławiński T., Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934
Malicki L., Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986
Mazurek M., Język – przestrzeń – pochodzenie. Socjologiczna analiza tożsamości kaszubskiej, Gdańsk 2010
Mikulski K., Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od połowy XVI do końca XVIII wieku, Toruń 1994
Mikulski K., Rola osadnictwa w kształtowaniu stosunków etnicznych na Pomorzu Gdańskim do końca XVIII wieku, [w:] Regiony pograniczne Europy Środkowo-Wschodniej w XVI-XX wieku. Społeczeństwo – gospodarka – polityka, red. M. Wojciechowski, Toruń 1996
Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. Frankowska, Gdańsk 2005
Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej, tłum. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982
Obracht-Prondzyński C., Kaszubi – między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002
Obracht-Prondzyński C., Kaszubi dzisiaj. Kultura – język – tożsamość, Gdańsk 2007
Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich 1454-1772, warszawa 1972
Odyniec W., Kaszubskie obrzędy i obyczaje, Gdańsk 1985
Odyniec W., Życie i obyczaje ludu pomorskiego w XVII i XVIII w., Gdynia 1966
Pepliński W., Czasopiśmiennictwo kaszubskie w latach zaboru pruskiego. Aspekty programowe, publicystyczne i wydawnicze, Gdańsk 2000
Perszon J., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Pelplin 1999
Piskorski W., Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie, Poznań 1990
Pomierska J., Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2013
Pomorze – Mała ojczyzna Kaszubów. Historia i współczesność. Kaschubisch-pommersche Heimat. Geschichte und Gegenwart, red. J. Borzyszkowski, D. Albrecht, Gdańsk-Lübeck 2000
Popowska-Taborska H., Kaszubszczyzna. Zarys dziejów, Warszawa 1980
Seefried-Gulgowski Ernst, Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landeskunde der Kaschubei / Izydor Gulgowski, O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, przekład Magdalena Darska-Łogin, red. naukowa i wstęp Józef Borzyszkowski, Berlin 1911−Gdańsk 2012
Stelmachowska B., Słowińcy – ich dzieje i kultura ( do 1956 roku), opr. A. Kwaśniewska, Gdańsk - Kluki 2013
Sychta B., Kultura materialna Borów Tucholskich, Gdańsk-Pelplin 1998
Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1-7, Wrocław 1967-1976
Synak B., Kaszubska tożsamość, ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998
Szultka Z., Piśmiennictwo polskie i kaszubskie Pomorza Zachodniego od XVI do XIX wieku, Poznań 1994
Szultka Z., Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992
Tetzner F., Die Slovinzen und Lebakaschuben. Land und Leute, Haus und Hof, Sitten und Gebräuche, Sprache und Literatur im östlichen Hinterpommern, Berlin 1899
Treder J., Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk 2005
Wapiński R., Życie polityczne Pomorza w latach 1920-1939, Warszawa-Poznań-Toruń 1983