Instytut Kaszubski, dzięki grantowi uzyskanemu od Centrum Badań Mniejszości Niemieckiej (Szpitalna 7A, 45-010 Opole ) realizuje projekt pt. Granica polsko-niemiecka na Pomorzu (1920-1939): historia - pamięć - ślady w przestrzeni
Zespół badawczy:
Kierownik: prof. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński –historyk, socjolog i antropolog, specjalizuje się w historii oraz badaniach kultury Pomorza, Instytut Socjologii UG, prezes Instytutu Kaszubskiego
Wykonawcy:
1. prof. dr hab. Wojciech Skóra – historyk najnowszych dziejów Pomorza specjalizujący się w okresie międzywojennym, Instytut Historii Akademia Pomorska w Słupsku
2. dr Karolina Ciechorska-Kulesza – socjolog, specjalizująca się w socjologii przestrzeni, tożsamości lokalnej i regionalnej oraz animacji kultury, Instytut Socjologii UG
3. dr Magdalena Sacha – germanistka i literaturoznawczyni, zajmuje się problematyką pamięci, muzealnictwem regionalnym, reformacją, Zakład Kulturoznawstwa, Wydz. Filologiczny UG
4. dr Bartosz Macikowski – architekt i urbanista, specjalizuje się w architekturze Pomorza, Katedra Historii, Teorii Architektury i Konserwacji Zabytków, Wydział Architektury PG
Cele i opis projektu:
Celem projektu jest zbadanie i opisanie procesu kształtowania oraz funkcjonowania granicy polsko-niemieckiej z lat 1920-1939między dwiema częściami Pomorza - prowincją Pommern a województwem pomorskim. Granicę tę można określić mianem granicy fantomowej bądź też reliktowej, stąd też kolejnym ważnym celem projektu będzie zbadanie jakie „znaki” czy też „pozostałości” po tej granicy nadal funkcjonują w krajobrazie kulturowym Pomorza, a także w jaki sposób granica ta funkcjonuje w pamięci kulturowej mieszkańców tego regionu (jak się to przejawia w różnego rodzaju praktykach kulturowych oraz dyskursie publicznym). Istotnym celem jest również zbadanie, czy osoby mieszkające na dawnej granicy posiadają świadomość tego faktu, w jaki sposób się to ujawnia, czy jest ten fakt pielęgnowany, czy może raczej jest czymś wstydliwym? A więc jakie są postawy, a jednocześnie czy i jaka jest wiedza związana z dawną granicą? Czy są też podejmowane jakieś praktyki związane z jej upamiętnieniem etc.
Kategoria granicy „fantomowej” czy też „reliktowej” jest kluczową także dlatego, że nie tylko żyje ona w pamięci mieszkańców pomorskiego pogranicza, ale nadal ma konsekwencje dla rodzinnych historii, biografii ludzi, ich sytuacji prawnej etc.
Zadania zespołu badawczego
Wstępne założenia projektu określają cztery obszary badawcze, przyporządkowane do poszczególnych wykonawców:
1. Dr B. Macikowski:
Celem badania będzie udokumentowanie nadal istniejących w przestrzeni Pomorza „znaków” i „śladów” dawnej granicy, głównie w postaci obiektów architektonicznych - budynki celne, niekiedy wręcz całe osiedla. Znacznie rzadziej są to też kamienie graniczne, ale tym ważniejsze jest udokumentowanie ich istnienia. Dotychczas obiekty te nie były przedmiotem badania, nikt ich udokumentował. Tymczasem domy usytuowane nad granicą i służące dawniej jako obiekty graniczne nadal funkcjonują – są utrzymywane, remontowane, przebudowywane, żyją w nich ludzie. Niekiedy są nimi potomkowie dawnych strażników granicznych, którzy dysponują pamiątkami (także ikonografią).
2. prof. W. Skóra
Pierwszym celem badania będzie opisanie bardzo złożonego procesu negocjowania granicy polsko-niemieckiej na odcinku pomorskim, następnie jej wytyczania oraz „urządzania”. Lata 1918-1920 były dramatyczne i obfitowały w różnego rodzaju napięcia oraz wydarzenia historyczne, które do dzisiaj funkcjonują w pamięci lokalnych społeczności (np. związane z przesuwaniem granicy). Złożona była również rzeczywistość późniejszych lat w okresie międzywojennym jeśli idzie o funkcjonowanie granicy: jej kontroli, nielegalnego przekraczania (przemytu), prowadzonych akcji wywiadowczych, ale też małego ruchu granicznego i życia codziennego w cieniu granicy, która wielokrotnie dzieliła rodziny. Wiąże się to również ze zjawiskiem tzw. optacji, a więc dokonywanego przez mieszkańców nowego pogranicza wyboru, w którym kraju chcą żyć: w Niemczech, czy w Polsce. Proces ten objął dziesiątki tysięcy osób. Wszystko to silnie wpływało na losy ludności niemieckiej i kaszubskiej/polskiej po obydwu stronach, przy czym aspekt „podziału” społeczności, wspólnot i rodzin jest szczególnie istotny dla doświadczenia historycznego mieszkańców Pomorza.
Ważnym elementem jest też to, jakie były skutki tej granicy w okresie wojennym, ale również po wojnie (np. różnica między weryfikacją a rehabilitacją, kwestie prawno-obywatelskie, ale też migracje i postawy różnych kategorii osób po dwóch stronach granicy, np. migracje przygraniczne).
3.dr K. Ciechorska-Kulesza
Badanie będzie składało się z dwóch części.
Pierwsza dotyczyć będzie postaw i tożsamości osób, które "mieszkają na granicy". W tym celu zostanie wytypowanych kilka miejsc w ciągu granicy - po dawnej polskiej i niemieckiej stronie, a następnie zostaną w nich przeprowadzone badania (wywiady, obserwacje, lokalne etnografie), których celem będzie określenie historii rodzinnych i indywidualnych (jak się te osoby znalazły w tych miejscach), a przede wszystkim, czy mają świadomość miejsca, czy to coś dla nich znaczy tak w sensie indywidualnym, jak i grupowym, jakie mają wspomnienia etc.
Druga część będzie dotyczyła osób, które można określić mianem "dokumentalistów i praktyków granicy". To ludzie, którzy cały czas zajmują się granicą, fascynują się nią, dokumentują, zbierają relacje od dawnych mieszkańców nadgranicznych miejscowości itd. Niektórzy z nich wręcz tworzą miejsca pamięci, mała wystawy związane z granicą itd. Celem badania będzie sprawdzenie dlaczego to robią, jakie są ich motywacje, na ile jest to związane z tożsamością, historiami rodzinnymi itd. (w tej części realizatorem badania będzie też prof. C. Obracht-Prondzyński).
4. Dr M. Sacha
Czwarty obszar badawczy traktuje dawną granicę jako „miejsce pamięci” (P. Norra). Granica nadal wywołuje emocje, prowokuje spory w debacie publicznej, ale bywa też opisywana, dokumentowana, przypominana. Celem badania będzie opisanie jak funkcjonuje pamięć o granicy we współczesnym dyskursie publicznym i w praktykach kulturowych. W tym m.in. czy i co o dawnej granicy zrobiły muzea, czy i jak ją prezentują, czy w ogóle w swoich praktykach wystawienniczych, edukacyjnych, publikacjach etc. ją uwzględniają (mowa tu głównie o muzeach usytuowanych blisko granicy: Krokowa, Lębork, Słupsk, Kartuzy, Kościerzyna, Bytów, Człuchów, Chojnice...). Ponadto przeprowadzona zostanie analiza jakie są treści w sieci dotyczące granicy? Jak jej tematyka jest poruszana w publicystyce, jakie odbywały się konferencje i seminaria o granicy itd.?
Zadanie kierownika naukowego projektu prof. C. Obracht-Prondzyńskiego będzie polegało na: koordynacji pracy, czuwaniu nad stroną teoretyczną i metodologiczną, organizacji spotkań zespołu badawczego, wsparciu dla poszczególnych zadań badawczych, pełnieniu funkcji redaktora naukowego końcowej monografii etc.
Ramowy harmonogram
Rok 2020 (wrzesień-grudzień):
dokonanie analizy deskresearch pod kątem dotychczasowego stanu badań nad dawną granicą polsko-niemiecką na Pomorzu (na tle porównawczym) wraz ze sporządzeniem podstawowej bibliografii problemowej
opracowanie założeń teoretycznych – organizacja seminarium, poświęconego tematyce granicy fantomowej/reliktowej, którego celem będzie przyjęcie podstawowych definicji operacyjnych
opracowanie metodologii badania - organizacja seminarium, którego celem będzie wypracowanie narzędzi badawczych dostosowanych do specyfiki każdego z obszarów badawczych;
opracowania raportu sprawozdawczego (ok. 30 stron) z pierwszego etapu badania, który będzie zawierał: część teoretyczną wraz z bibliografią oraz podstawową bibliografię problemową.
Poddanie reportu recenzji – ocenie procesu badawczego
Rok 2021
a) Realizacja badań - terenowych, archiwalnych, bibliotecznych, netografii etc. Efektem końcowym w tym roku powinno być zgromadzenie materiału empirycznego (fotografie, transkrypcje wywiadów, dokumenty źródłowe, kluczowe teksty itd.)
b) Przygotowanie raportu sprawozdawczego zawierającego informacje o przeprowadzonych badaniach oraz o zgromadzonych materiałach źródłowych.
Rok 2022
a) Styczeń-maj pisanie tekstów do planowanej monografii i ich recenzja naukowa
b) Czerwiec-grudzień: prace redakcyjne i wydanie monografii
Efekt końcowy
Wydanie recenzowanej monografii wieloautorskiej